Het mysterie van Jozef & Echnaton

Hoofdstuk I

I.04: Echnaton en de ontwikkeling van Israëls godsdienst

Daar de inhoud van de Bijbel een samenstelling is van vele bronnen, biedt zij geen coherent verhaal, maar is zij voor meerdere uitleg vatbaar. Voor elk wat wils dus. Bij alle mogelijke interpretaties wordt soms vergeten dat de Heilige Geschriften, die een overzicht geven van meer dan 2000 jaar, naast alle schermutselingen, politieke verwikkelingen en het leven van alledag vooral de bedoeling hadden de totstandkoming en ontwikkeling van Israëls godsdienst te beschrijven. De geschiedenis van het volk van Israël betekent op de eerste plaats de ontwikkeling van haar godsdienst. De Israëlieten en hun leiders vertegenwoordigen deze religie en het verloop ervan wordt door hen uitgebeeld. Deze mensen beschreven hoe zij met hun religie omgingen en evolueerden in hun godsbesef.

Dat de ontplooiing en verbreiding van Israëls godsdienst uiterst moeizaam verliep, is evident. Alleen al de herhaaldelijke afvalligheid van Israël duidt op een zeer trage vooruitgang, en welbeschouwd waren er meer dieptepunten dan hoogtepunten. Maar goed, Rome en Keulen zijn ook niet in één dag gebouwd.
Volgens de Bijbel weken de Israëlieten herhaaldelijk van het rechte pad af en hadden zij voortdurend leiding nodig van profeten, richters, etc. We kunnen hieruit opmaken dat het merendeel van het volk zich niet tot de “inner circle” kon rekenen, en de monotheïstische God van Israël in werkelijkheid door een select groepje ingewijden geaccepteerd was. Een tweede indicatie hiervoor vinden we bij Ex.19:06.

Ex.19:06-      
En gij zult Mij een koninkrijk van priesters zijn en een heilig volk. Dit zijn de woorden die gij tot de Israëlieten spreken zult.

Ex.19:06 speelt zich af op de berg Sinaï, waar Mozes de tien geboden ontving. De Israëlieten blijken priesters te zijn (of te worden). Dat wil zeggen: het betrof een afgescheiden orde van geestelijken, een groep uitverkorenen die men tot het heilige volk rekende.

Zelfs ten tijde van het Nieuwe Testament was het gedachtegoed slechts aan een enkeling voorbehouden en werden leraren der wet niet tot de uitverkorenen gerekend, ofschoon zij niet de minsten waren.

Rm.11:07-
Hetgeen Israël najaagt heeft het niet gekregen, maar het uitverkoren volk heeft het gekregen en de overigen zijn verhard gelijk geschreven staat: God gaf hun een geest van diepe slaap, ogen om niet te zien en oren om niet te horen tot de dag van heden.

1Tim.01:07-
(…) zij willen leraars der wet zijn, zonder ook maar te beseffen wat zij zeggen, of waarover zij spreken.

Logische gevolgtrekking is, dat we de ontwikkeling die tot het besef van een monotheïstische God leidde bij de ingewijden moeten zoeken.
Jozef die een uitvekorene was, behoorde ongetwijfeld tot de ingewijden. Als we dus meer over hem willen weten en over zijn relatie met Farao, moeten we onderzoeken welke rol Jozef speelde bij deze ontwikkeling, want dan hebben we de meeste kans antwoord te krijgen op de vraag wie de farao was met wie hij bevriend was.
Door zijn relatie met Farao, die zeer uitzonderlijk was, kreeg Jozef de gelegenheid een vooraanstaande positie in Egypte te bekleden. We kunnen dan speculeren om welke functie het ging, maar van meer belang is wat het nut hiervan was met betrekking tot Israëls religie. Natuurlijk, tijdens de hongersnood schoot Jozef zijn familie te hulp door het bouwen van graanschuren, maar dit zal eerder bijzaak zijn geweest. Het bouwen van graanschuren heeft immers weinig te maken met Israëls godsdienst.

Veel duidelijker dan bij Jozef, komt de rol van Mozes uit de verf. Zonder enige twijfel was hij de grondlegger van Israëls monotheïstische godsdienst. De vraag is nu, hoe Mozes aan zijn inzichten kwam.

1.
De man werd opgevoed aan het hof van Egypte, maar dit kan niet de enige bron van inspiratie zijn geweest. Al was het alleen maar, omdat de toen heersende farao geen enkele binding had met de Hebreeërs en hun godsdienst. Integendeel zelfs, want onder zijn bewind leden de Hebreeërs een hardvochtig bestaan!

2.
Ook valt niet te ontkennen dat Mozes geïnspireerd werd door de HERE, toen hij  op de berg Sinaï de tien geboden noteerde op twee stenen tafelen. Toch rijst ook hier twijfel, omdat nieuwe wetten en voorschriften normaal gesproken niet plotsklaps uit de lucht vallen.

Over het algemeen ontwikkelen nieuwe opvattingen zich uit datgene wat eraan vooraf is gegaan. Met andere woorden, voor Mozes überhaupt kon denken aan de stichting van een godsdienst, moet er een leider zijn opgestaan, bij wie het besef doordrong van een monotheïstische God. Globaal duiken er dan twee gegevens op om aan Jozef te denken.

1.
Jozef werd opgevolgd door Mozes, tot op heden met een onbekend aantal jaren tijdsverschil. Uit Ex.01:11 kunnen we echter opmaken dat Mozes tijdens Ramses II werd geboren en enkele generaties voor Ramses II regeerde farao Echnaton. Jozef is dus heel goed te plaatsen in de tijd van farao Echnaton (overigens geldt hetzelfde voor zijn vader Jakob). De pauze tussen de boeken Genesis en Exodus duurt in dit geval veel korter, dan de paar eeuwen die deskundigen gewoonlijk aannemen. Farao Echnaton begon met regeren in het jaar 1350 voor Chr. en Ramses II in 1279 voor Chr., een tijdsverloop van 71 jaar.

2.
Farao Echnaton staat bekend als de grondlegger van het monotheïsme. Anders gezegd: voor zijn regering bestond er geen geloof in een Enige God, ook niet bij Israël. De Hebreeërs kwamen immers regelmatig in Egypte en woonden niet op een onbewoond eiland. Besef over een monotheïstische God zal dus ook omstreeks farao Echnaton zijn doorgedrongen bij Israël. Punt 1 geeft daarbij aan dat dit moment tijdens Jozef (en Jakob) viel.

Door ons te richten op de ontwikkeling van Israëls godsdienst, vinden we al direct enkele puzzelstukjes die bij elkaar aansluiten. Jozef leefde tijdens farao Echnaton. In hun dagen ontstond de Ene en Enige god van Israël, wat weer verklaard hoe Mozes ertoe kwam om een godsdienst te stichten.

Ga verder met hoofdstuk I, paragraaf 04 »